KEBIASAANNYA apabila bercakap tentang aspek penjajahan, pemimpin dan penduduk tempatan tidak banyak diberi peluang untuk terlibat dalam hal ehwal pentadbiran dan pemerintahan.
Semasa pentadbiran Brooke di Sarawak, jawatan pentadbiran tertinggi banyak didominasi oleh orang Barat.
Namun, pegawai-pegawai Barat ini tidak dapat mentadbir Sarawak secara bersendirian.
Keluasan wilayah serta kepelbagaian kaum di Sarawak menjadi cabaran yang membataskan penguasaan mereka dalam mentadbir secara berkesan.
Mereka memerlukan sokongan pemimpin tempatan untuk melicinkan dan melancarkan pentadbiran Brooke.
Atas sebab itu James Brooke menjalinkan hubungan baik dengan golongan perabangan di Sarawak apabila beliau meminta mereka tidak dihukum apabila tamatnya kebangkitan melawan Brunei pada 1840.
Malahan mereka diberi peluang menjadi kakitangan Brooke dalam menasihat dan menjalankan tugas yang diamanahkan.
Keluarga Datu Patinggi Ali misalnya mendapat tempat dalam pentadbiran Brooke.
Tambahan daripada itu kerajaan Brooke juga menjalinkan hubungan dengan kepemimpinan tempatan yang lain.
Atas sebab itu maka jawatan Pegawai Bumiputera (Native Officer) diwujudkan untuk melancarkan usaha memperkasakan pentadbiran Brooke di Sarawak.
Selain jawatan tersebut, beberapa lagi jawatan diwujudkan untuk pemimpin Bumiputera yang berpengaruh dan berwibawa di Sarawak seperti Ketua Kampung, Penghulu dan Temenggung.
Ejen kerajaan
Dalam membicarakan hal ini terdapat ramai pemimpin Bumiputera berwibawa yang menjalankan dan mengalaskan tugasnya dalam pentadbiran Brooke.
Datu Shariff Hamid Shariff Akil yang lahir di Simanggang merupakan antara tokoh Melayu yang berpengaruh dan berwibawa di luar Kuching.
Beliau mewarisi ciri-ciri kepimpinan menerusi ayah dan datuknya yang sebelum ini pernah berkhidmat dengan kerajaan Brooke.
Beliau pernah dilantik sebagai Pegawai Bumiputera di beberapa tempat di Sarawak iaitu Kuching, Paku dan Mukah.
Beliau bersara selepas memegang jawatan tersebut di Mukah. Apabila ayahnya meninggal dunia beliau dilantik sebagai ejen kerajaan di Baram dan seterusnya Pegawai Bumiputera di Baram.
Beliau juga diberi jawatan Datu pada Oktober 1916 atas jasa yang dicurahkannya dalam pentadbiran kerajaan.
Beliau bersara daripada perkhidmatan kerajaan pada 1921 setelah 19½ tahun berkhidmat sebagai kakitangan kerajaan.
Sejak bersara beliau menghadapi masalah kesihatan. Pada 2 Mac 1929 beliau meninggal dunia, dan beliau dikenang atas pengetahuannya yang luas dan bernilai dalam selok belok pentadbiran untuk membantu melicinkan pentadbiran kerajaan.
Peniaga
Salah seorang lagi pemimpin Sarawak yang mempunyai kewibawaan dalam pentadbiran adalah Datu Tuanku Abdul Rahman Tuanku Zin.
Beliau lebih dikenali sebagai Tuanku Drahman. Beliau dilahirkan di Simanggang pada 11 Mei 1870. Pada asalnya beliau adalah peniaga.
Sebagai seorang peniaga Tuanku Drahman telah pergi ke merata tempat dan salah satu tempat yang beliau dikenang adalah Baram.
Semasa di Baram, beliau berkenalan dengan ejen kerajaan di Long Labang, Tinjar iaitu Datu Shariff Hamid.
Menerusi perkenalan ini beliau bersama-sama dengan Datu Shariff telah mengadakan kerjasama dalam perniagaan.
Seperti dimaklumkan sebelum ini Datu Shariff Hamid adalah orang kepercayaan kerajaan Brooke, dan atas kewibawaannya, maka beliau dilantik sebagai Pegawai Bumiputera pada 1902 di Baram.
Hal ini menyebabkan jawatan ejen kerajaan kosong, dan kemudiannya pihak kerajaan melantik Tuanku Drahman untuk mengisi jawatan tersebut.
Bermula daripada jawatan ini Tuanku Drahman mula rapat dengan pentadbiran kerajaan Brooke.
Malahan beliau juga seorang yang bijak dalam selok-belok pentadbiran.
Pada 1917, beliau dilantik pula ke jawatan Pegawai Bumiputera mengantikan Datu Shariff Hamid yang dinaikkan pangkat ke Pegawai Bumiputera Kanan.
Apabila Datu Shariff Hamid bersara, Tuanku Darhman mengisi jawatan Pegawai Bumiputera Kanan, dan pada 1928 beliau telah dilantik sebagai ahli Council Negeri.
Atas jasanya itu juga beliau diangugerahkan gelaran Datu dan menerima pula Long Service Decoration.
Antara jasa-jasa yang beliau lakukan adalah mengetuai pasukan kerajaan menghalang serangan pihak musuh di Silat dan juga Tinjar.
Beliau juga pernah beberapa kali memangku tugas pegawai daerah semasa ketiadaan pegawai Barat.
Ciri yang memberi kekuatan kepada Tuanku Drahman sebagai pentadbir ini adalah, beliau seorang yang cukup berpengetahuan dalam hal ehwal penduduk tempatan termasuk adat dan bahasa.
Beliau meninggal dunia pada 8 Jun 1932, dan meninggal seorang balu, dua anak lelaki dan tiga anak perempuan.
Salah seorang anak beliau mewarisi jawatan Pegawai Bumiputera.
Pegawai Bumiputera
Tuanku Drahman dan Datu Shariff Hamid merupakan antara Pegawai Bumiputera yang menunjukkan kecemerlangan mereka dalam pentadbiran. Keadaan serupa juga berlaku ke atas Abang Buassan.
Beliau berkhidmat dalam kerajaan sejak 1906.
Selepas itu, beliau dilantik sebagai Pegawai Bumiputera di Lubok Antu.
Dalam peranannya, beliau banyak menyumbang kepada pentadbiran kerajaan di kawasan tersebut, terutama dalam membantu masyarakat Dayak di Ulu Ai.
Atas sumbangan ini, pihak kerajaan Brooke amat menghargai jasanya.
Atas jasa yang dicurahkannya, beliau diberi gelaran Datu pada 1 Januari 1926.
Pada 1927, beliau dianugerahkan Long Service Decoration oleh pihak kerajaan.
Beliau meninggal dunia pada 1932 dengan meninggalkan seorang isteri dan 10 orang anak.
Penghulu
Salah seorang lagi pemimpin Bumiputera yang disegani dan dikenang oleh kerajaan Brooke adalah Tama Wan Baya.
Beliau adalah pemimpin dari Uma Poh Kayan yang dilantik sebagai penghulu pada 1905.
Beliau banyak membantu kerajaan dalam merapatkan hubungan orang Kelabit dengan pihak kerajaan.
Beliau menemani pegawai kerajaan bernama Douglas pada Oktober 1908 ke kawasan Orang Kelabit untuk tujuan mengenal penduduk di kawasan tersebut dengan kerajaan.
Pada 1922 beliau juga pernah pergi ke Singapura menemani pegawai kerajaan bernama Adam untuk menghadiri Pameran Malaya-Borneo.
Di sana beliau menerima Princes Wales Medal. Pada 1928 pula beliau menerima Long Service Decoration daripada Raja Vyner Brooke.
Pemergiannya agak tragik kerana beliau telah dibunuh semasa tidur oleh orang tidak dikenali.
Kejadian yang berlaku di Rumah Rehat Kayan pada 1 Jun 1932 mengejutkan pihak kerajaan, manakala pembunuh beliau telah berjaya ditembak mati apabila cuba melawan semasa hendak ditahan.
Tokoh-tokoh Bumiputera disenaraikan ini hanyalah sebahagian kecil sahaja yang memberi sumbangan dalam pentadbiran Brooke.
Hal ini menunjukkan bahawa penduduk tempatan mempunyai sumbangan dalam sejarah Sarawak yang sering diabaikan sebelum ini.
Di lain hari akan dibugarkan lagi kisah-kisah pemimpin Bumiputera yang mengukir nama dalam sejarah Sarawak.
- Dr. Suffian Mansor adalah Ketua Program Sejarah, Pusat Kajian Sejarah, Politik dan Hal Ehwal Antarabangsa, Fakulti Sains Sosial dan Kemanusiaan, Universiti Kebangsaan Malaysia (UKM).